CO TO JEST INTEGRACJA SENSORYCZNA?

Twórcą teorii integracji sensorycznej jest dr A. Jean Ayres (1920–1989), psycholog, terapeuta i pracownik naukowy Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles. Ayers opracowała szczegółowo teorię rozwoju integracji sensorycznej weryfikując ją w trakcie licznych badań.
Integracja sensoryczna, w popularnym skrócie określana jako SI (z ang. „Sensory Integration”), to skomplikowany proces, podczas którego układ nerwowy człowieka odbiera informacje z receptorów wszystkich zmysłów:
o wzrokowych,
o słuchowych,
o węchowych,
o smakowych,
o dotykowych (czucie powierzchniowe),
o proprioceptywnych (czucie głębokie),
o przedsionkowych (zmysł równowagi, odbierający ruch).

Następnie, organizuje je, interpretuje i integruje ze sobą tak, aby mogły być wykorzystane w celowym i efektywnym działaniu. Ten proces przebiega nieustannie, chociaż częściowo bez udziału naszej świadomości. Poszczególne zmysły współdziałają ze sobą podczas wykonywania złożonych zadań i ten proces stanowi ich integrację. Tworzenie procesów integracji sensorycznej i ich doskonalenie odbywa się w pniu mózgu-części ośrodkowego układu nerwowego.

Mózg w każdej chwili naszego życia odbiera, segreguje i przetwarza bodźce zmysłowe. Gdy informacje te płyną bez większych zakłóceń, wcale nie jesteśmy świadomi istnienia, owych skomplikowanych procesów rozgrywających się w naszym systemie nerwowym, a mających wpływ na takie codzienne czynności jak np. mowa, planowanie ruchu, napięcie mięśniowe, postawa czy percepcja wzrokowa.
Idąc po schodach, trzymając torbę z zakupami i rozmawiając przez telefon, nie zastanawiamy się nawet, jak to się dzieje, że wykonujemy to wszystko jednocześnie nie potykając się o stopnie, nie myląc piętra, na które mamy dojść, nie rozsypując zakupów i nie gubiąc wątku prowadzonej rozmowy. Sprawne wykonanie tego wszystkiego zawdzięczamy wielu procesom, z których zachodzenia nie zdajemy sobie sprawy.
Jednak, gdy z różnych przyczyn, procesy integracji sensorycznej zostają zakłócone możemy zauważyć u dziecka objawy zaburzeń w przetwarzaniu informacji zmysłowych, a co za tym idzie nieadekwatne odpowiedzi na wyzwania otoczenia. Jeśli występują zaburzenia w odbiorze i integrowaniu bodźców zmysłowych mogą się wówczas pojawiać dysfunkcje w rozwoju poznawczym, motorycznym oraz w zachowaniu dziecka.
W zależności od rodzajów zaburzeń mogą one mieć negatywny wpływ na proces nabywania umiejętności czytania i pisania, zdolności samoobsługowe, poczucie równowagi, koordynację ruchową, wywoływać trudności w zakresie motoryki małej i dużej. Zaburzenia procesów Integracji Sensorycznej mogą być przyczyną nadpobudliwości psychoruchowej, impulsywności, braku koncentracji uwagi, nadwrażliwości dotykowej, słuchowej oraz niskiej samooceny. Należy podkreślić, że dysfunkcje integracji sensorycznej mają negatywny wpływ także na rozwój społeczny i emocjonalny dziecka.

JAKIE MOGĄ BYĆ PRZYCZYNY ZABURZEŃ INTEGRACJI SENSORYCZNEJ?

Zaburzenia integracji sensorycznej, wynikają z zaburzeń przetwarzania sensorycznego, pojawiają się, gdy układ nerwowy niewłaściwie odbiera i organizuje bodźce sensoryczne w obrębie ośrodkowego układu nerwowego (oun) oraz nieprawidłowo na nie reaguje (emocjonalnie lub ruchowo). Dysfunkcje te nie wynikają z uszkodzenia narządów zmysłów, związane są z nieprawidłowym przetwarzaniem bodźców sensorycznych.
Procesy integracji sensorycznej rozwijają się do 7 – 8 roku życia, a na jej ostateczny poziom ma wpływ wiele czynników. Przyczyną powstania zaburzeń integracji sensorycznej mogą być powikłania powstałe:
o w okresie prenatalnym (np. występowanie poważnych infekcji u kobiet w ciąży, spożywanie alkoholu, narkotyków, palenie papierosów, powikłania w ciąży, zagrożenie poronieniem – jeśli kobiety w ciąży musiały leżeć, wówczas dzieci jeszcze w życiu płodowym miały mniej doświadczeń, nadciśnienie tętnicze, toksoplazmoza, niekontrolowana cukrzyca, poważny stres, urazy mechaniczne),
o w okresie okołoporodowym (np. powikłania okołoporodowe, uszkodzenia okołoporodowe, przedwczesny poród – ponieważ układ nerwowy jest jeszcze nie do końca ukształtowany, poród po terminie, przedłużający się poród lub wywoływany, owinięcie się pępowiny dookoła szyi dziecka, poród pośladkowy, cesarskie cięcie, stan zagrożenia płodu, łożysko przodujące, niedotlenienie),
o w okresie kolejnych faz życia (np. opóźnienia w rozwoju psychoruchowym, uwarunkowania genetyczne, ciężkie choroby związane z unieruchomieniem dziecka).
Dodatkowym czynnikiem, który może wpływać na zaburzone procesy integracji sensorycznej to mniej ruchu, więcej czasu spędzanego przez dzieci przed telewizorem, komputerem, wyręczanie dziecka w wykonywaniu czynności samoobsługowych, (wiązanie butów, ubieranie, karmienie) przez co dziecko ma problemy z koordynacją ruchów, utrzymywaniem równowagi, sprawnością motoryczną, odczuwaniem i schematem ciała , co później może się przełożyć na trudności w przedszkolu, (np. łapanie piłki, wycinanie) lub w szkole (czytanie, pisanie). W rozwoju dziecka ruch, odbiór i przetwarzanie bodźców zmysłowych są ze sobą zawsze powiązane i wzajemnie na siebie wpływają. Tylko przez własne aktywne i różnorodne działania dziecko uczy się rozumieć otoczenie.

Objawy dysfunkcji integracji sensorycznej najczęściej manifestują się:
1. Nadmierną wrażliwością na bodźce dotykowe, wzrokowe, słuchowe oraz ruch. Nadwrażliwość może się objawiać takimi zaburzeniami zachowania jak: rozdrażnienie, wycofywanie się w wyniku dotknięcia, unikanie określonych rodzajów ubrań lub jedzenia, rozpraszalność lub lęk podczas zwykłych zabaw ruchowych np. na placu zabaw.
2. Zbyt małą wrażliwością na bodźce. Dziecko z obniżoną wrażliwością na bodźce może poszukiwać intensywnych wrażeń sensorycznych takich jak celowe uderzanie ciałem o przedmioty lub intensywne kręcenie się wokół własnej osi. Dziecko może ignorować ból czy być nieświadome zmian pozycji ciała. Zachowania niektórych dzieci zmieniają się drastycznie od nadwrażliwości do podwrażliwości.
3. Zbyt wysokim lub niskim poziomem aktywności ruchowej. Dziecko może być ciągle w ruchu lub wolno się uaktywniać i męczyć się szybko.
4. Niewłaściwym poziomem uwagi. Dziecko może mieć trudności z koncentracją, może być impulsywne.
5. Problemami z koordynacją ruchową. Problemy te mogą dotyczyć umiejętności z zakresu dużej motoryki (czyli podstawowe sprawności ruchowe np. chodzenie, bieganie, gry i zabawy ruchowe – rzucanie i łapanie piłki) lub małej motoryki (czyli trudności z czynnościami precyzyjnymi np. rysowanie, pisanie). Niektóre dzieci będą miały słabą równowagę, inne natomiast będą miały olbrzymie trudności z nauczeniem się nowej czynności wymagającej koordynacji ruchowej.
6. Opóźnieniami w rozwoju mowy, w rozwoju ruchowym oraz trudności w nauce. Objawy te mogą być widoczne w wieku przedszkolnym razem z innymi objawami dysfunkcji integracji sensorycznej. U niektórych dzieci w wieku szkolnym mogą występować problemy w nauce mimo normalnego poziomu inteligencji.
7. Słabą organizacją zachowania. Dziecko może być impulsywne lub może łatwo się rozpraszać i okazywać brak planowania przed wykonaniem jakiegoś zadania. Niektóre dzieci mogą mieć problemy z przystosowaniem się do nowej sytuacji. Inne mogą reagować agresywnie, wycofywać się lub być sfrustrowane kiedy poniosą porażkę.
8. Niskim poczuciem własnej wartości. Czasami dziecko, które ma wspomniane problemy nie czuje się dobrze. Mądre dziecko z tymi problemami może wiedzieć, że niektóre rzeczy jest mu trudniej wykonać niż innym dzieciom, ale może nie wiedzieć dlaczego. Takie dziecko może być odbierane jako leniwe, znudzone, bez motywacji. Niektóre dzieci same znajdują sposoby na uniknięcie trudnych i krępujących/kłopotliwych zadań. W takiej sytuacji dziecko może być odbierane jako uparte i sprawiające kłopoty. Nie znając przyczyny takiego zachowania rodzice i dzieci mogą się obwiniać. Sytuacja taka sprzyja rozwojowi napięcia w rodzinie, niskiemu poczuciu wartości oraz poczuciu bezsilności.
Dysfunkcje te mogą być rozpoznawane u dzieci w normie intelektualnej z trudnościami w uczeniu się, z niepełnosprawnością intelektualną, ruchową, autyzmem, nadpobudliwością psychoruchową, mózgowym porażeniem. Ich nasilenie jest różne, od lekkiego do znacznego.
Dysfunkcje integracji sensorycznej wpływają na uczenie się, zachowanie i rozwój społeczno-emocjonalny dziecka.
Objawy zaburzeń integracji sensorycznej pojawiają się najczęściej już w okresie wczesnoniemowlęcym. Płaczem i niepokojem dzieci próbują manifestować, że niektóre wrażenia płynące do ich zmysłów czują zbyt mocno, lub wręcz przeciwnie – dają do zrozumienia, że z powodu podwyższonego progu pobudzenia potrzebują więcej wrażeń płynących na przykład z ruchu czy dotyku. Z uwagi na plastyczność układu nerwowego nigdy nie jest za późno na podjęcie terapii metodą integracji sensorycznej. Zrozumienie sygnałów wysyłanych przez niemowlę sprawi przede wszystkim, że stanie się ono bardziej spokojne, może zapobiec wtórnym problemom wynikającym z deprywacji zmysłowej a przynajmniej je zminimalizuje.
Wybrane zachowania mogące wskazywać na zaburzenia integracji sensorycznej u niemowląt i małych dzieci (do 3 lat) :
o Ma trudności z jedzeniem (trudności ze ssaniem, gryzieniem, preferowanie ograniczonych typów pokarmów);
o Nie chce „ssać piersi” a jeżeli już to robi odrywa się od piersi lub ssie tylko na początku, kiedy pokarm leci szybko;
o Częsty odruch wymiotny na konsystencję pokarmu lub jego zapach;
o Nieakceptuje grudek w pokarmie, niechętnie rozszerza jadłospis;
o Jest zbyt rozproszone żeby usiedzieć przy jedzeniu;
o Ma trudności ze spaniem (trudności w zasypianiu, częste wybudzenia w nocy i kłopoty z ponownym zaśnięciem);
o Budzi się w nocy 3 razy lub więcej i nie może ponownie zasnąć;
o Wymaga bardzo dużej pomocy przy zaśnięciu np. bujanie, długie chodzenie i głaskanie, jazda samochodem i inne;
o Płytki, bardzo krótki sen;
o Nietoleruje bujania;
o Zasypia na rękach, a odkładane do łóżeczka budzi się lub płacze;
o Dziecko jest bardzo poirytowane przy zmianie ubrania, wydaje się mu być niewygodnie w określonych typach ubrań;
o Nie lubi być dotykane, przytulane, odpycha się i pręży od osoby, która go trzyma w ramionach;
o Płacze przy ubieraniu (zwłaszcza nakrycia głowy);
o Nie znosi siedzenia w foteliku samochodowym;
o Jest nadmiernie aktywne, wciąż w ruchu lub też jest letargiczne, ospałe
o Występują opóźnienia w rozwoju psychoruchowym: dziecko późno siada, późno raczkuje (lub pomija ten etap), późno stawia pierwsze kroki, późno wypowiada pierwsze słowa lub wypowiada całe zdania pomijając okres gaworzenia, wokalizacji;
o Unika manipulacji zabawkami/przedmiotami zwłaszcza tymi, które wymagają zręczności;
o Mało wyraźna reakcja na ból, opóźniona reakcja na ból;
o Nie umie się samo uspokoić np. poprzez ssanie smoczka, patrzenie na zabawkę, słuchanie głosu opiekuna;
o Jest często rozdrażnione, zdenerwowane;
o Nie potrafi poczekać na jedzenie lub zabawkę bez płaczu lub pojękiwania;
o Ma ataki złości (silne i częste);
o Bardzo nie lubi mycia twarzy lub głowy, obcinania paznokci, smarowania kremem;
o Protestuje na ułożenie w różnych pozycjach, takich jak leżenie na brzuchu lub plecach;
o Pręży się i wygina w łuk;
o Ma słabą równowagę: potyka się i upada częściej niż rówieśnicy, prawie zawsze ma jakiś siniak czy zadrapanie;
o Dłonie ma zaciśnięte w pięści;
o Nie bierze zabawek w ręce;
o Rozpraszają go dźwięki, na które przeciętny człowiek nie zwraca uwagi;
o Boi się dźwięków takich jak odkurzać, dzwonek, szczekanie psa, grających zabawek;
o Unika kontaktu wzrokowego (odwraca się od ludzkiej twarzy, woli przedmioty, zabawki);
o Nie inicjuje interakcji z opiekunami;
o Opiekunowie mają trudności ze zrozumieniem sygnałów dziecka lub emocji;
o Potrzebuje całkowitej kontroli nad otoczeniem 'rządzi”;
o Staje się rozdrażnione w miejscach zatłoczonych;
o W nowym miejscu czuje się zagubione, potrzebuje sporo czasu by zdobyć orientację w otoczeniu;

Zaburzenia w przetwarzaniu wrażeń sensorycznych najczęściej zauważane są jednak przez rodziców w wieku przedszkolnym i szkolnym. Dzieje się tak dlatego, że jest to okres kiedy dziecko rozpoczyna edukację przedszkolną i szkolną. Te cechy, które dotąd były bagatelizowane, umniejszane i tłumaczone potocznym zwrotem „jeszcze ma czas”, lub „wyrośnie z tego” nagle okazuje się, że uniemożliwiają prawidłowe relacje z rówieśnikami, opanowanie swoich emocji czy rozwój samodzielności w samoobsłudze, czy też zdobywanie umiejętności czytania i pisania.
Skutkiem zaburzeń integracji sensorycznej, dziecko może mieć różnego rodzaju kłopoty z codziennym funkcjonowaniem w domu, w przedszkolu, na podwórku i w szkole. Zaburzone działanie i współdziałanie zmysłów może objawiać się problemami w spostrzeganiu, zachowaniu, uczeniu się, wykonywaniu czynności precyzyjnych, czytaniu, pisaniu, aktywności ruchowej i funkcjonowaniu społecznym. Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej mogą zachowywać się dziwnie i niezrozumiale dla otoczenia. Mogą mieć wiele kłopotów, z którymi nie potrafią sobie poradzić. Kłopoty, z którymi się borykają objawiają się często zaburzeniami w zachowaniu.

Wybrane objawy zaburzeń u dzieci w wieku przedszkolnym:
o Trudności z opanowaniem treningu czystości
o Potyka się, obija o przedmioty, ma słabą równowagę, jest niezgrabne ruchowo
o Nie zwraca uwagi na skaleczenia
o Jest nadwrażliwe na hałas (często zatyka uszy, samo hałasuje – mruczy, śpiewa pod nosem), nadwrażliwe na pewne zapachy,
o Nie lubi być przytulane, nie lubi pewnych typów ubrań, narzeka na metki,
o Bardzo źle znosi mycie głowy, mycie twarzy
o Ma kłopoty z nauką jazdy na rowerze
o Unikanie nowych zabaw ruchowych
o Jest nadmiernie aktywne, wciąż w ruchu lub też jest letargiczne, ospałe
o Ma trudności z opanowaniem lub unika czynności takich jak: zapinanie ubrań, zdejmowanie butów, wiązanie butów, rysowanie, wycinanie
o Szybko przechodzi od płaczu do śmiechu, ma nagłe wybuchy złości
o Opóźnienia w rozwoju mowy, kłopoty z artykulacją, trudno zrozumieć, co dziecko mówi
o Dziecko ma trudności ze zrozumieniem poleceń
o Dziecku trudno skupić się na jednej czynności

Wybrane objawy zaburzeń dzieci w wieku szkolnym:
o Jest nadwrażliwe na hałas (często zatyka uszy, samo hałasuje – mruczy, śpiewa pod nosem), nadwrażliwe na pewne zapachy,
o Nie lubi być przytulane, nie lubi pewnych typów ubrań, narzeka na metki,
o Dziecko nie może usiedzieć w miejscu, jest wciąż w ruchu, wierci się w ławce, wstaje podczas lekcji lub też dziecko jest ospałe, prowadzi siedzący tryb życia
o Dziecko ma trudności z czytaniem zwłaszcza na głos
o Dziecko ma kłopoty z pisaniem, pisze wolno, nie mieści się w liniach, nieprawidłowo trzyma długopis
o Dziecko wolno wykonuje zadania, jest prawie zawsze ostatnie
o Dziecko jest niezdarne, często potyka się
o Przyjmuje nieprawidłową postawę przy biurku
o Myli słowa dźwiękowo podobne
o Mowa dziecka jest niewyraźna, występuje nieprawidłowa artykulacja
o Dziecko ma trudności z koncentracją uwagi

Z problemów w zakresie integracji sensorycznej dzieci nie wyrosną. Te problemy będą rosły razem z nimi.
Dlatego tak ważna jest wczesna interwencja terapeutyczna, która wspiera system nerwowy tak, aby, mógł on prawidłowo odbierać, interpretować i organizować napływające informacje zmysłowe.

Odruchy pierwotne stanowią fundament dla dalszego rozwoju. Są one bazą do późniejszych odruchów posturalnych.
Podczas rozwoju w okresie płodowym pojawiają się odruchy zwane pierwotnymi lub niemowlęcymi. Powinny one być obecne podczas porodu, a ich obecność świadczy o poziomie funkcjonowania centralnego układu nerwowego (CUN). Badanie odruchów to, obok skali Apgar, jedno z podstawowych badań noworodka tuż po porodzie. W ten sposób większość lekarzy neonantologów sprawdza, czy cenralny układ nerwowy (CUN) jest prawidłowo rozwinięty, czy nie jest uszkodzony.
Odruchy pierwotne pozwalają dziecku na reakcję na nowe bodźce ze środowiska. Są to reakcje zupełnie automatyczne niezależne od naszej woli, bo generowane są nie w korze mózgu, a w rdzeniu kręgowym.

Cechą tych odruchów jest to, że mają one ograniczony czas występowania. Odruchy pierwotne powinny stopniowo zanikać. Gdy to nastąpi może pojawić się na ich miejsce następna grupa odruchów, zwanych postularnymi, które pomagają niemowlęciu, czy dziecku, dawać sobie radę z siłą grawitacji i dostarczają podstaw do automatycznej kontroli równowagi, postawy ciała i swobodnych ruchów. Grupa przetrwałych odruchów pierwotnych wskazuje, że centralny układ nerwowy źle funkcjonuje na jakimś poziomie. Odruchów pierwotnych jest bardzo wiele, ale tylko niektóre z nich wykazały wpływ na rozwój i funkcjonowanie istotnych, z punktu widzenia edukacyjnego, umiejętności.
Symptomy przetrwałych odruchów pierwotnych takich jak: toniczny odruch błędnikowy (TOB), asymetryczny toniczny odruch szyji (ATOS), symetryczny toniczny odruch szyji (STOS) są oznaką niepełnej integracji sensorycznej.
Toniczny Odruch Błędnikowy (TOB)

Wywoływany jest przez zmianę położenia głowy w przestrzeni. TOB w zgięciu wywołany jest przez ruch głowy do przodu. Pojawia się ok. 12 tygodnia życia płodowego, integruje między 3-4 m.ż. TOB w wyproście wywłany jest przy odchyleniu głowy do tyłu. Pojawia się podczas porodu, integruje stopniowo od 7 tyg. do końca 3 r.ż. Odruch ten pozwala na kontrolę głowy i właściwą pracę oczu. Pozwala na pokonanie siły grawitacji poprzez właściwą pracę prostowników i zginaczy. Gwarantuje prawidłowe napięcie mięśniowe i postawę.

Konsekwencje niezintegrowanego o czasie odruchu TOB:
o nieprawidłową postawę ciała (garbienie się lub tendencja do chodzenia na palcach),
o obniżone (hipotonia) lub zwiększone napięcie mięśniowe (hipertonia),
o zaburzenia równowagi,
o chorobę lokomocyjną,
o niechęć do ćwiczeń sportowych,
o problemy z percepcją wzrokową (mylenie liter podobnych, np. p/b, b/d),
o problemy z oceną przestrzeni,
o niskie umiejętności tworzenia sekwencji,
o niskie zdolności organizacyjne,
o upośledzone poczucie czasu,
o zaburzenia mowy,
o szybką męczliwość w pozycji stojącej,
o szybką męczliwość w pozycji z rękoma uniesionymi do góry,
o szybkie męczenie się podczas chodzenia po nierównym podłożu,
o lęk wysokości,
o utrudnioną kontrolę głowy,
o trudności z postrzeganiem wzrokowym.

Asymetryczny Toniczny Odruch Szyi (ATOS)
Odruch ten wywoływany jest spontanicznym i pasywnym obrotem głowy w bok – następuje wówczas wyprost kończyn tej strony ciała, w którą odwrócona jest głowa dziecka i jednoczesne zgięcie kończyn przeciwnej strony ciała. Pojawia się w 18 tygodniu życia płodowego, integruje – do 4-6 m.ż. Odruch ten we wczesnym dzieciństwie zapobiega leżeniu dziecka twarzą w dół, kiedy jest w pozycji na brzuchu. Pozwala przewrócić się dziecku z pleców na brzuch. Stanowi podstawę ruchu sięgania po przedmioty.

Konsekwencje niezintegrowanego o czasie odruchu ATOS:
o zachwiana równowaga przy ruchach głowy w którąkolwiek stronę,
o ruchy jednostronne zamiast naprzemiennych (np. w czasie chodzenia, skakania itd.),
o trudności z przekraczaniem linii środka ciała,
o słabo rozwinięte ruchy wodzenia wzrokiem,
o trudności z ustaleniem dominującej strony ciała,
o brzydkie i wolne pismo,
o nieprawidłowy chwyt długopisu, kredki,
o trudności z opanowaniem ortografii i gramatyki,
o trudności z wyrażaniem myśli pisemnie,
o trudności z percepcją wzrokową, szczególnie symetrycznych przedstawień kształtów.

Symetryczny Toniczny Odruch Szyi (STOS)

Odruch jest aktywizowany w pozycji na czworakach podczas zmiany pozycji głowy: w zgięciu: odruchowo zginają się ręce i prostują biodra; w wyproście: prostują się ręce, a zginają biodra. Pojawia się dopiero pomiędzy 6 a 9 miesiącem życia i jest odruchem pomostowym pomiędzy odruchami pierwotnymi i postularnymi.
Ten odruch jest ważny podczas podnoszenia się z podłogi – kołysanie na czworakach (przód-tył). Zachęca też dziecko do skupienia wzroku na dalszych przedmiotach, przywiedzenie głowy (poniżej linii kręgosłupa) powoduje zainteresowanie tym, co jest blisko. Inaczej mówiąc jest to ćwiczenie wzroku daleko-blisko. Jeśli nie wygaśnie w swoim czasie, nie wystąpi wówczas faza raczkowania.

Konsekwencje niezintegrowanego o czasie odruchu STOS:
o znieprawidłową postawa, pochylona sylwetka podczas chodzenia, tzw. małpi chód,
o tendencja do garbienia się podczas siedzenia w ławce,
o podczas siedzenia nogi ułożone w kształcie litery „W”,
o zaburzoną koordynację ręce – oczy,
o syndrom niezdarnego dziecka,
o dziecko strasznie bałagani przy jedzeniu – rzadko trafia precyzyjnie łyżką do ust,
o trudności z widzeniem obuocznym,
o wolne przepisywanie, szczególnie z tablicy,
o trudności z nauką pływania, szczególnie na brzuchu,
o trudności w grze w piłkę,
o zaburzenia uwagi.

Dla prawidłowego rozwoju i integracji odruchów najbardziej istotne są systemy: przedsionkowy i proprioceptywny. Ich funkcjonowanie wpływa między innymi na kształtowanie się prawidłowego napięcia mięśniowego. Jeśli rozwija się ono w sposób nieprawidłowy, to i integracja odruchów następuje w sposób niepełny.